Mysteriet har vore uløyst i 103 år. Desse snushanane er på saka.

Ein pensjonert direktør, ein 75 år gammal bloggar og ein eks-purk. Den hardkokte Cold Case-gruppa i Odda jaktar på kalde spor.

Spikke, sage, lime, banke. Manglande snø la ingen dempar på julestemninga. På den årlege juleverkstaden i Odda sentrum var det liv og røre i museumsbygningane i Folgefonngata.

Men ikkje alle laga julegåver. Ved eit kaffibord i ein av dei gamle arbeidarbustadene, sat Halvor Johan Bådsvik og grubla. Eit gammalt dødsfall heimsøkte den tidlegare tekniske direktøren ved Odda Smelteverk.

Ein mann forsvann på rutebåten mellom Odda og Bergen i 1914. Folk flest gjekk ut frå at mannen gjorde slutt på livet ved å hoppe i den mørke fjorden.

Bådsvik fekk det berre ikkje til å stemme.

Knut Markhus, den nye direktøren ved Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum, sette seg ned ved bordet. Bådsvik tok til å snakke om det som opptok han. I kaoset av ungar og nissar trygla han om at museet måtte sjå nærare på saka.

Markhus hadde høyrt det før, men aldri framført med slik intensitet som denne førjulsdagen i fjor.

Den pensjonerte direktøren nærma seg 90 år og var kreftsjuk. Den over førti år yngre museumsdirektøren skjønte intuitivt kva han måtte gjere.

Trø til sporenstreks.

Mannen med lorgnett, mustasje og stiva krage stirer ned på den umake gjengen frå glasveggen. Ved bordet sit ein tilårskomen eks-direktør, ein slagramma bladfyk, ein lærar med politifortid og to snushanar frå museet. Det er som å skru på ein hardangersk versjon av BBC-krimmen «Kalde spor».

Ved bordenden står Knut Markhus som ein annan detective inspector Peter Boyd. Rundt seg har han ei handplukka Cold Case-gruppe. Fire hardbarka, grånande oddingar med lisens til å grave i fortida.

I hovudkvarteret, strategisk plassert på smelteverkstomta i Odda, følgjer dei teoriar, leitar etter spor, drøftar motiv. Alt for å kaste nytt lys over det 103 år gamle mysteriet:

Kvifor døydde Albert Johan Petersson?

Den første direktøren for karbid- og cyanamidfabrikkane i Odda forsvann sporlaust på dampskipet «Ullensvang». Markhus peikar på fotografiet av mannen med lorgnetten.

– Var det eit uhell? Eit drap? Eller tok han livet av seg?

Mannen som forsvann, var eit teknisk geni. På få år skreiv han industrihistorie på Vestlandet. Petersson var svensk kjemiingeniør, industripioner og verdas fremste ekspert på smelteteknologi. Han var berre 26 år då han vart teknisk leiar for dei første karbidfabrikkane i Europa. Hovudoppgåva hans var å utvikle smelteomnar.

Seinare samarbeidde Petersson med den norske industripioneren Sam Eyde. Då fabrikkane på Notodden og Rjukan vart bygde, var Petersson teknisk konsulent.

Ved fabrikken i den svenske byen Alby utvikla han det som fekk tilnamnet «svenskeomnen». Oppfinninga vart ettertrakta, og Petersson tok patent på teknologien.

I 1904 gjekk The Sun Gas Company inn i Alby-fabrikken. Det engelske selskapet ville utvide produksjonen til sin store heimemarknad. Gruveselskap og jarnbane trong lys, og karbidlykter gav eit intenst kvitt lys.

Petersson vart sendt til Norge for å finna ein stad å realisere dei ambisiøse planane til selskapet. I Odda var rettane til dei store kraftmengdene i elva Tysso til sals, og i februar 1906 kom Petersson til bygda første gong. Han såg at bøane var flate og låg nær sjøen, og utpeikte Odda som staden for ei ny, stor fabrikketablering.

Snart vart AS Tyssefaldene stifta på kontoret til Sam Eyde i Kristiania. På få år vart ein fabrikkby planlagt, bygd og sett i drift. Ingen hadde sett maken. Rykta gjekk om jobbar og forteneste. Hundrevis av arbeidarar strøymde til.

Eit moderne stykke Noreg vaks fram inst i Sørfjorden.

Petersson gjorde odding av seg alt i 1906. Han kom ikkje aleine. Same år hadde han gifta seg med Leonie, dottera til ein kjent kjemiprofessor i Berlin.

Paret flytta inn i den nye, staselege direktørvillaen i Odda. Både keisar Wilhelm og forfattaren Selma Lagerløf var gjester her.

Alt første hausten i Hardanger kom sonen Klaus til verda.

Petersson var ein moderne leiar. Ein humanist, med stor omsorg for arbeidarane. Han vart svært godt likt i det klassedelte Odda. Då Arbeiderbevegelsen planla eit Folkets Hus i bygda, men mangla pengar, lånte Petersson ut 15.000 kroner av eiga lomme. Andre direktørar meinte han var dumsnill.

Også Leonie hadde hjarte for arbeidarfamiliane. Ho stod på god fot med bygdefolk.

Så snudde lykka.

I april 1910 venta det svensk-tyske paret sitt andre barn, Ingrid. Under fødselen fekk Leonie fødselskrampe, eller eklampsi, og døydde.

Bergens flottaste likvogn og beste hestar vart frakta med dampskip til Odda. Eit sørgjetog med over tusen menneske følgde den blometunge kista frå heimen til kyrkja. Mange måtte stå utanfor.

«Vi har blitt eit godt menneske mindre i Odda», sa lagerformannen, som la ned krans frå arbeidarane.

Folk sa at Albert Petersson aldri vart den same igjen. Han prøvde å døyve sorga med arbeid. Særleg jobba han og medarbeidarane hardt for å vidareutvikle cyanamidanlegget, og i åra 1912–13 dobla fabrikkane kapasiteten. Odda produserte no mest cyanamid, eller kunstgjødsel, i verda. Samtidig rusta Europa seg til krig, og etterspurnaden steig.

Cyanamid kunne også brukast i sprengstoff.

«Du skall icke tro att jag på något sätt försömmer barnen», forsikra Petersson syster si i Sverige i eit brev. «Jag tycker det är mycket svårt att lemna Odda och jag har också varit mycket lite hemifrån jamfört med tidigare.»

Han hadde oftare heimekontor enn før. Albert Petersson var ein moderne far.

Sommaren 1914 var første verdskrigen eit faktum. Panikken braut laus. I Odda førte krigsutbrotet til likviditetskrise i industrien. Karbidfabrikken mangla pengar til løn og elektrisk kraft. Då arbeidarane kom på jobb 4. august, stod det oppslag på fabrikkportane:

«Da vi på grunn av bankenes holdning til den nåværende situasjon ikke ser oss i stand til å skaffe de nødvendige midler til fortsettelse av driften, ser vi oss nødsaget til å stanse driften.»

Strømmen vart slått av i karbidfabrikken. Same kveld reiste 450 personar frå Odda med rutebåten. I løpet av dei neste dagane forlèt nær tusen menneske bygda, stod det å lese i lokalavisa:

«Folk strømmer herfra. Her er nu overflod av ledigt husrum i Odda. Her hvor husnøden var saa stor! Og denne totale omvæltning er foregaat på tre dage!».

Om kvelden 18. august gjekk Petersson om bord på «Ullensvang». Det er grunn til å tru at han var både nedstemt og uroleg. Arbeidarane hadde stolt på han. Dei mektige eigarane og småinvestorane i England, også. Ansvaret kvilte tungt på Petersson, som frå før var utmatta av sorg og hardt arbeid. Han må ha følt at livsverket var i ferd med å kollapse som eit korthus. No var han på veg til London via Bergen.

Han ville be eigarane om hjelp, ville be for Odda.

Petterson må følt seg i skvis på fleire vis. Tyskland låg i krig med England, og han hadde sterke band til begge land. Etter at Leonie gjekk bort, hadde han knytt nære band til svigerinna i Berlin. Dei brevveksla kvar veke.

Samtidig var det engelsk dominans på eigarsida i selskapet som eigde fabrikkane i Odda. Tanken på å produsere cyanamid for den engelske krigsindustrien, kan ha tynga han.

Kanskje var han også redd for personleg konkurs, sidan han sjølv eigde store aksjepostar i Odda-fabrikkane.

I halv to-tida om natta, på veg over den djupe Hisfjorden nord for Varaldsøy, høyrde kapteinen og skipperen eit plask. Som om ein tung gjenstand vart kasta over bord. Eller som om nokon hoppa.

Petersson var observert på dekk kort tid før. Ein av mannskapet sprang nedunder og hamra på lugardøra. Han var ikkje der. Skipet stogga, ein liten båt vart firt ned på fjorden. Mannskapet leita i ein time.

44 år gamle Albert Petersson vart aldri funnen.

– Dette er det vi veit. Resten blir spekulasjonar, seier Robert Henkel og takkar nei til lefsefatet som går rundt i hovudkvarteret.

Den pensjonerte læraren har løyst kriminalgåter i Odda før. Faren var politimann, og Henkel hadde i mange år sommarjobb i politiet. I to år hoppa han av læraryrket for å leve ut etterforskaren i seg.

Eks-purken er oppgitt. Det er så mykje slurv i bygdebøker og avisspalter. Dagar og datoar som er forveksla, klokkeslett som ikkje stemmer. Men at kjelder som passasjerlista og sjørettsforklaringa ikkje finst lengre, må bybrannen i Bergen i 1916 ta skulda for.

Henkel veg draps- og sjølvmordsteorien mot kvarandre.

– Petersson var på veg til eigarane i Broad Street i London for å finne ei løysing. Han må ha hatt eit lite håp om at det skulle ordne seg. Det ville vore meir logisk om han tok livet av seg på heimvegen, dersom resultatet var negativt. Dessutan hadde han to små barn. For oss blir det uforståeleg at han tok sjølvmord. Men ein person i sjølvmordstankar er ikkje rasjonell.

– Vi kan også tenkje oss at arbeidarar som hadde mista jobb og inntekt, var om bord. I fortviling og forbanning kan nokon ha retta sinnet mot Petersson, eller rana han, og kasta han i sjøen. Eller forsvinninga kan ha hatt med krig og sprengstoffproduksjon å gjere.

– Odda-fabrikkane var med i det store, store spelet, skyt Halvor Johan Bådsvik inn, men Henkel ser skeptisk ut.

– Eg har vondt for å tru at cyanamiden frå Odda var sentral i krigføringa. Heller ikkje at Petersson var ei så viktig brikke i eit storpolitisk spel at nokon tok livet av han.

Bådsvik set kaffikruset tungt ned.

– Eg kjenner eit ektefølt ubehag over at mange tenkjer at Petersson tok livet av seg. Eg får det ikkje til å rime. Pettersson var mannen som skapte industristaden Odda. Det ville vere synd om ein som han skulle få eit slikt ettermæle, dersom det ikkje er sant.

Ein 75 år gammal bloggar i hettejakke grip ordet.

– Vi veit for lite om profilen til Petersson. Gubben kan ha vore bipolar for alt vi veit. Inntil vidare er han eit mysterium, seier Jan Gravdal.

Rullestolen står parkert utanfor. Det er på dagen ti år sidan Gravdal fekk slag, men han kara seg tilbake til livet. I ein mannsalder var han Odda-korrespondent for Haugesunds Avis, der han skreiv fleire artiklar om Albert Petersson. Han skriv framleis. Bloggen hans har over tusen følgjarar.

– At Petersson tok livet av seg, er konklusjonen Odda-samfunnet alltid har trekt, og det har vel eg og. Det er interessant at vi i Cold Case meir og meir har gått over til teorien om at Peterssons død var eit uhell. Eller at nokon skubba han, seier Gravdal.

Over hundre år etter at direktøren fall i si våte grav, har Cold Case-gjengen funne ei rad nye opplysningar om han som ein gong vart kalla «verdas største karbidcelebritet»:

Petersson stod truleg på flyttefot. Same år som han forsvann, kjøpte han villaen til Sam Eyde på Voksenkollen i Oslo. På dette tidspunktet var han også leiar for gigantiske fabrikkutbyggingar i Auravassdraget på Sunnmøre.

Nyleg avvslørte detektivane at Petersson fekk sparken frå dette anlegget berre tolv dagar før han forsvann. Økonomiske problem var årsak til at toppleiinga i London la heile prosjektet på is. Odda-fabrikkane hadde den same leiinga, med mektige Alfred E. Barton øvst ved styrebordet.

– Eg trur han tok livet av seg på impuls. Han kan ha vore kjempetrøytt og fortvila, seier den einaste kvinna på Cold Case-laget.

Brita Jordal er fagkonsulent ved museet og har skrive fleire artiklar om Peterssons liv og gjerning.

– Eg er nok den av oss som synest at det ville ha vore forståeleg. Kanskje fordi eg er kvinne, kanskje fordi eg har ei anna livserfaring, eg veit ikkje. Eg har eit anna syn på det å gi opp enn du, seier Jordal, og ser på den pensjonerte direktøren.

Men så langt har ingen nye opplysningar fått Bådsvik til å endre syn.

– Albert Petersson har vore eit kjent namn for meg praktisk talt sidan eg tok til på smelteverket i Odda første gong i 1949. Hans store betydning for global utvikling av smelteomnar viser kva for ein enorm personlegdom han var. At han kunne finne på noko så idiotisk som å hoppe i sjøen, får eg ikkje til å stemme med ein slik mennesketype, seier 90-åringen med ettertrykk.

– Er Cold Case-prosjektet eit forsøk på å sikre ettermælet til Petersson?

– Nei, svarar museumsdirektør Markhus bestemt.

– Men som historikar har eg eit fagleg samvit. Eg er oppteken av at historia blir skriven rett. Når ingen såg han hoppe, kan han ha døydd på ein annan måte. Petersson var mannen som skapte det moderne Odda. Han fortener at vi etterforskar med lys og lykte. Det finst enno arkiv vi ikkje har leita i, seier Markhus.

– For museet er det også eit poeng at detektivarbeidet gir nye opplysningar om den tidlege industrireisinga på Vestlandet. Etterforskinga av plasket i fjorden får ringverknader, kan du seie.

– Kva om det berre var eit uhell?

– Du dett ikkje berre uti! I så fall ville du iallfall ha plaska og ropt om hjelp, kjem det frå Gravdal.

– Eg trur ikkje på uhell. Hugs, bagasjen hans var vekke, seier Henkel.

Vesle Klaus og Ingrid var utan far og mor. Dei vart sende til familien i Landskrona. Lenge var det strid mellom den tyske og svenske familien om omsorgsretten, men barna vart verande i Sverige.

Odda vart etter kvart eit vagt minne.

Ingrid gifta seg i Sverige og fekk fem barn. Klaus budde lenge utanlands og gifta seg med ei fransk kvinne seint i livet. Han var barnlaus.

Journalisten Gravdal møtte enkja til Klaus i 1999. 84-åringen Madeleine Witt fortalde at mannen hadde snakka lite om Odda, men hadde hugsa då far kom heim og fortalde at mor var død.

Witt trudde aldri på sjølvmordsteorien.

– Det harmonerer ikkje med personlegdomen hans, med det biletet vi har fått av han. At han, utan eit ord, skulle la sine mindreårige barn sitje aleine igjen. Dei var jo alt morlause, sa ho.

I ein falma, grøn konvolutt oppbevarte ho eit utdrag av Dantes guddommelege komedie, nedteikna av svigerfaren ein gong etter 1910:

På halva banan

av vår levnads vandring

jag fann i dyster skog

mig vilsekommen

Jakta på kalde spor held fram. Arkiv i inn- og utland skal finkjemmast. Niandeklassingane i Odda skal inn i etterforskinga. Museet har også hyra inn to forskarar som skal bidra til å kaste nytt lys over Peterssons endelikt.

– Vi er museet som etterforskar. Museum skal vere relevant. Vi vil vere kriminelt relevante, seier Markhus. Han har som mål at historia skal munne ut i ei av dei mest spennande museumsutstillingane i landet.

Siste nytt frå Odda er at Cold Case-gruppa no veit kva som skjedde med bagasjen til Petersson. Svaret fann Markhus nyleg på eit brevark frå HSD i Statsarkivet i Bergen, der dødsbuoppgjeret etter Petersson blir oppbevart.

Dagen etter at han forsvann, leverte kapteinen på dampskipet «Ullensvang» inn bagasjen hans. To koffertar, ein regnfrakk, ein paraply og ein stråhatt.

– Å sjå for seg stråhatten som ligg igjen i lugaren ... Eg må seie at det var gripande å lese, seier Markhus, og held fram:

– Men dersom Petersson planla å avslutte livet, kvifor reiste han då mot London med koffert og stråhatt?

Spørsmålet heng og dirrar over tomme lefsefat og kalde kaffislantar.

– No ventar vi berre på gjennombrotet.